İlaç Yeniden Konumlandırma: Eski İlaçlar İçin Yeni Kullanımlar
Eski ilaçları neden tekrardan kullanmaya çalışalım, yeni ilaçlar üretelim diye düşünebilirsiniz, tabi yeni ilaç geliştirmenin ne kadar zor, maliyetli ve uzun bir süreç olduğunu bilmiyorsanız. İnsan vücudunun ve ilaçların etkisinin kompleksliği göz önünde bulundurulursa yeni bir ilaç molekülünün keşfinin ve bilinmeyen bir bileşiğin bizler için etkili ve güvenli olduğunu kanıtlamanın ne kadar zor olduğunu görebiliriz. Özellikle nedeni hala bilinmeyen hastalıklar için bu süreç daha da zordur, nasıl bir yaklaşım izlenmesi gerektiğini kestirmek çok güçtür.
Yeni bir ilacın geliştirilip piyasaya sürülmesi 10-15 yıl sürebilir ve milyar dolar düzeylerinde harcamalar gerektirebilir. Ayrıca bu çalışmalar elde edilen ilaç maddesinin aktivitesinin düşük olması, ciddi yan etkilere yol açması, dayanıksız olması gibi nedenlerle başarısızlıkla da sonuçlanabilir. Bu yüzden var olan, üzerinde araştırmalar yapılmış ilaçların yeniden konumlandırılması, amaçlandırılması ile daha az zamanda, daha düşük maliyetle ve daha güvenli ilaçların üretilmesi söz konusudur.
Peki ilaç yeniden konumlandırması nedir?
İlaç yeniden yönlendirme, ilacın yeniden keşfi, endikasyon keşfi olarak da bilinen ilaç yeniden konumlandırma piyasada başka endikasyonlar için onaylanmış ya da başarısız ilaçlar için yeni endikasyonlar bulunmasıdır. İlaç yeniden konumlandırma yeni bir teknoloji değildir. 1950’li yıllarda şans eseri olarak var olan ilaçlar için yeni endikasyonlar bulunmuştur. Bu ilaçların ilk örneklerinden biri aspirindir. İlaç olarak tanımlanmasından 50 yıl sonra klinik bir gözlemde kalp krizlerini önlediği görülmüş ve antiplatelet (kan sulandırıcı) etkisi için reçete edilmeye başlamıştır.
Başka bir örnek ise özellikle uzuvlarda gelişimsel bozukluklara sahip bebeklerin dünyaya gelmesine neden olan talidomittir. Fare, tavşan gibi birçok deney hayvanında sedatif etkisi için test edildikten sonra güvenli olduğu düşünülmüş ve hedef grubu olan hamile kadınlarda test edilmeden uyku ilacı olarak piyasaya sürülmüştür. Piyasaya sürülmesinden 5 yıl sonra bebeklerde en nadir malformasyonlardan biri olan uzuv malformasyonu vakalarının arttığı görülmüştür. Vakaların sebebinin talidomit olduğu anlaşıldıktan sonra piyasadan toplatılmıştır ve bu faciadan sonra ilaç onaylama aşamaları oldukça sıkılaştırılmıştır. Ancak daha sonra lepra ve multipl myeloma tedavileri için etkili olduğu görülmüş ve yeniden ruhsatlandırılarak piyasaya sürülmüştür.
| İlaç Adı | 1. Endikasyon | 2. Endikasyon |
|---|---|---|
| Aspirin | Analjezik | Antiplatelet |
| Talidomit | Hamilelerde bulantı önleyici | Lepra |
| Sildenafil | Angina | Erektil disfonksiyon |
| Minoksidil | Hipertansiyon | Kellik |
| Metotreksat | Kanser | Romatoit artrit |
İlaç yeniden konumlandırması nasıl yapılır?
İlaç yeniden konumlandırmasının önceki yıllarda bahsettiğimiz gibi şans eseri olmuştur. Buna Viagra müstahzar ismi ile bilinen sildenafili de örnek olarak verebiliriz. Hipertansiyon tedavisi için araştırılırken klinik çalışmalarda ereksiyonlara neden olduğu ve erektil disfonksiyonda etkili olduğu görülmüştür. Günümüzde ise bu süreç sistematikleştirilmiştir. İlaç odaklı, hedef odaklı ve hastalık odaklı akılcı ilaç geliştirme yöntemleri uygulanmaktadır.
Teknolojinin gelişmesi ile son yıllarda ilaç geliştirmesinde kullanılan bilgisayar destekli ilaç tasarımı (CADD) yöntemleri bu alanda da kullanılır. Bu yöntemler sayesinde veri işleme yazılımları ve robotik sistemler yardımıyla laboratuvar ortamında deneysel olarak günde yüzbinlerce bileşiğin analizi yüksek verimli aktivite taramalar (HTS) ile yapılabilir. Tamamen bilgisayar ortamında sanal tarama (VS) ile hasta ve ilaç veri tabanları yardımıyla daha ucuz ve hızlı bir şekilde bileşik taraması yapılabilir.
Hangi ilaçlar/bileşikler yeniden konumlandırılabilir?
İlaç yeniden konumlandırma çalışmalarında önemli bir çalışma alanı faz çalışmalarına gelmiş ancak yeterli etkinlik gösteremediği için başarısız olan ilaçlardır. Bu bileşikler üzerinde halihazırda sentez çalışmaları, toksisite çalışmaları gibi araştırmaların bulunması gerekli olan araştırmaları azaltıyor ve böylece maliyeti ve gereken süreyi azaltabiliyor. Yaklaşık 2000 molekülü bu durumda bulunuyor ve her yıl 150-200 molekül bu listeye ekleniyor.
Onay almış, zaten piyasada bulunan ilaçlar üzerinde de ilaç yeniden konumlandırma çalışmaları yapılıyor. Yine güvenlilik araştırmalarının varlığı bu ilaçlar üzerinde çalışmayı kolaylaştırıyor. Talidomit örneğindeki gibi çeşitli toksisite veya yan etkilerden dolayı piyasadan çekilen ilaçlar yeniden konumlandırılabiliyor. Var olan ya da başarısız ilaçlar için farklı formülasyonlar, uygulanış şekilleri test edilerek uygun bir ilaç formuna getirilmesi amaçlanıyor. Ayrıca ruhsatlı iki ilacın bir araya getirilmesiyle oluşan kombine ilaçlar da ilaç yeniden konumlandırması adı altında inceleniyor.
Sonuç
İlaç keşfinde ve geliştirilmesinde maliyetlerin yüksek olması ve gittikçe artması, uzun zaman gerektirmesi, ilaç güvenliği kaygısıyla regülasyonların artması gibi sorunlar ilaç sektörünün istekleri karşılamasında zorlanmasına neden olabiliyor ve birçok molekül başarısız olarak büyük maddi kayıplara yol açabiliyor. Bu durumda maliyetleri düşürmek ve süreci hızlandırmak, kolaylaştırmak için ilaç yeniden konumlandırmanın önemi artıyor. Var olan araştırmalardan yararlanılarak güvenli olduğu bilinen moleküller üzerinde çalışılarak araştırma ve sonuç olarak para ve zaman tasarrufu yapılıyor. Ancak ilaç geliştirmenin hala samanlıkta iğne aramak gibi olduğunu da unutmamak gerekiyor.